16 Şubat 2008 Cumartesi

Dizgi Sistemleri



Metal harflerin elle dizilmesine dayalı geleneksel yöntem, Gutenberg'in
buldugu dizgi sisteminin gelistirilmis biçimidir.
Elle dizgi sisteminde; yazı kasasından seçilen harfler, kumpas adı
verilen bir alet üzerine ters yönde dizilerek sıkıstırılır, her sözcügün
arasına espas adı verilen kısa metal parçalar yerlestirilir. Satır
araları, anterlin adı verilen metal seritlerle ayarlanır. Dizilen metin,
gale adı verilen metal bir tabla içine konularak baglanır ve baskı
presinin çerçevesi içinde özel sıkıstırıcılarla sabitlestirilir. Baskıdan
sonra kalıp yüzeyindeki mürekkep temizlenir ve bütün harfler,
kasadaki bölmelere elle dagıtılır. Yapılan bütün bu islere el dizgi
denir. El dizgi yapan kisiye mürettip, el dizgi yapılan isyerine de
mürettiphane denir.
Elle dizgi, yorucu ve zaman alıcı bir islemdir. Günümüzde elle dizgi
yöntemi, kartvizit, davetiye ve bazı özel çalısmalar dısında,
kullanılmamaktadır. Buna karsın, tipografik tasarım geleneklerinin
büyük bir bölümü elle dizgi sisteminden türemistir. El dizgi için, tek
tek dökülmüs harfler kullanılır. Bu harfler, harf döküm fabrikalarında
kursun, antimuan ve kalay karısımından imal edilir ve bu metallerin
harfteki oranı söyledir : 1. Kursun : % 65-70 2. Antimuan : % 20-25
3. Kalay : % 5-10 Kullanılan antimuan harfe sertlik ve dolayısıyla
dayanma gücü verir. Kalay ise metale dökümde kolaylık saglar ve
ona akıcılık verir. Harfin tepesinde "Resim" kısmı bulunur. Bu kısım
mürekkep alıp baskı yapar. Resim kısmının oturdugu, daha kalın
olan alt kısma harfin "Et kısmı" denir. Altta tabana yakın bölümde
bulunan kertige ise "isaret kertigi" adı verilir, isaret kertigi harfin
dogru dizilmesi için, dizgiciyi uyarır. El dizgi ustası, dizgide kullanacagı
harf ve bos malzemeleri dizmek için "Kumpas" denilen bir alet
kullanır ve dizecegi satırın genisligine göre ayarlar. Harf kasasında
bulunan harfler, belirli bir düzen içinde ve kullanım sıklıgına göre
kutular içindedir. Sık kullanılan harfler (A gibi) dizgiciye yakın olan
ön tarafla yer alırken, (G gibi) seyrek kullanılan harfler daha arkada
bulunur. Dizgi ustası hangi harfin hangi gözde bulundugunu
ezberlemistir. Gözden aldıgı harfteki isaret kertigini bas parmagıyla
kontrol eder ve dizgi islemini sürdürür.


El Dizgide Kullanılan Alet ve Malzemeler
Basan malzemeler

Bunlar; Harfler, isaretler, çizgiler ve süslerden meydana gelmektedir.

Harfler Matbaa harfine hurufat adı verilir. Hurufat birkaç maddeden
olusan bir alasımdır.
Isaretler Bunlar gerektiginde dilbilgisi kurallarına göre yerlerine
konması gereken dilbilgisi isaretleridir. Nokta, virgül, ... gibi
Çizgiler Cetvel islerinde kullanılan pirinç veya
kursundan yapılan
malzemelerdir. Renkleri genellikle altın sarısı ve kursunidir.
Süsler Genellikle sanatsal islerde kullanılırlar.

Basmayan malzemeler
Bunlar; Ara bosları, kadratlar, anterlinler, garnitürler ve klise
altlıklarından olusan malzemelerdir.
Ara bosları ( Espas ) Kelime aralarındaki bosluklardır. Her yazı
için farklı punto degeri alırlar. Örnegin harfimiz 20 punto ise kelimeler
arasındaki espas 10 punto olacaktır.
Kadratlar Harf aralarının açılmasında, paragraf bosluklarında ve
satırların degisik biçimlerde düzenlenmesinde kullanılır. Eni ve
yüksekligi aynı puntoda olan kare biçimli kadrata "m kadratı" adı
verilir. Bunun tam yarısı ölçüsündeki kadrat ise "n kadratı"dır. Diger

kadratlar ise m kadratının askatlarıdır: 1/3 m, 1/4 m, 1/5 m, 1/6 m,...
gibi.
Anterlinler Altılık ve On ikilik olarak adlandırılan anterlinler satırların
aralarına konularak satırların birbirlerine karısmamasını,
dagılmamasını ve satırların rahatlıkla okunabilmesini saglayan metal
alasımlardır. Altılık, 6 punto kalınlıgındaki satır veya paragraflar
arasında kullanılır. On ikilik ise 12 punto(1 kadrat) degerindedir ve
bölüm baslıgı açmada kullanılır.
Garnitürler Bunlar 2 -12 kadrat genisliginde ve degisik boylarda
demir veya alüminyumdan yapılmıstır. Sayfa ve bölüm baslarını
açmada ve çizgiler arası boslukları doldurmada kullanılırlar.
Klise altlıkları Tahta, demir veya alüminyumdan yapılan kliseler
basılmadan önce harf yüksekligini ayarlamak için klisenin altına
konulan yardımcı malzemelerdir.
Aletler
Bunlar; harf kasaları, kumpas, gale, çift, tipo metre ve prova
tezgahından olusan aletlerdir.
Harf kasaları Genellikle 50 x 70 cm ebadında 3 cm derinliginde
olurlar. Üst kısmında büyük harfler, rakamlar ve yabancı ülkelerin
harfleriyle noktalama isaretleri bulunur. Alt kısımda ise küçük harfler
kadratlar ve espaslar bulunur.
Kumpaslar Üç tarafı kapalı bir tarafı açık olan ve elle yazı dizmeye
yarayan aletlerdir. Üzerinde bulunan sürgülü kısım sayesinde
istenilen ölçüde dizgi yapılabilir.
Gale Kumpasta dizildikten sonra üstüne indirilen harfleri sayfa haline
getirmek için kullanılan üç tarafı kapalı bir tarafı açık, demirden veya
sacdan yapılan degisik ebatlarda bulunan tepsiye benzer araçtır.
Çift Kasa gözlerinden harf çıkarmada ve düzeltme yapmada kullanılan
cımbız seklinde aletlerdir.
Tipo metre : Matbaacılıkta kullanılan ölçü cetvelleridir. Bu cetvelde
cm'nin, punto ve kadrat olarak karsılıgını bulmak mümkündür.
Prova tezgahı : El dizgide olusturulan kalıpların, hatalarının
düzeltilebilmesi için provaya alınmasını saglayan tezgahtır.

Hiç yorum yok: